اطلس مردم نگاری سرزمین ایران آرزوی ناتمام!
به گزارش زارا، رییس پژوهشکده مردم شناسی با اشاره به سابقه دیرینه ایده «اطلس مردم نگاری سرزمین» که به دهه 50 برمی گردد، از فراز و فرودهای این پروژه ملی سخن گفت و اطلاع داد: به سبب نبود بودجه از سال 1399، کار این اطلس بطور کامل متوقف شده است.
ایده تهیه «اطلس مردم نگاری سرزمین»، که ریشه آن به دهه ۵۰ خورشیدی بازمی گردد، یکی از بلندپروازانه ترین برنامه های پژوهشی در عرصه علوم میراثی ایران است؛ برنامه ای که هدف آن ثبت و حفظ عناصر فرهنگی، نشان دادن پراکندگی حوزه های فرهنگی بر نقشه ایران و تقویت هویت ملی بوده است. علیرضا حسن زاده، رییس پژوهشکده مردم شناسی، در گفت و گو با ایسنا از پیشینه این طرح، چالش های موجود، اهداف طولانی مدت آن و وضعیت نگران کننده پژوهش های مردم شناسی در کشور سخن گفت و تاکید کرد که تحقق کامل این پروژه در گرو حمایت های پایدار مالی و توجه به علوم هویتی در نظام بودجه بندی کشور است.
در ادامه، این گفت و گو را می خوانیم:
ایده اطلس مردم نگاری سرزمین از چه زمانی شکل گرقت؟
پژوهشکده مردم شناسی با نام مرکز مردم شناسی اولین مرکز مطالعات مردم شناسی ایران و دومین آن در خاورمیانه است که در سال ۱۳۱۵ خورشیدی برابر با ۱۹۳۶ میلادی در قالب جریان موسسه ای شدن علوم همچون علوم میراثی در ایران تاسیس شد. به واقع محمد علی فروغی، رشید یاسمی و ویلیام هاز آلمانی دومین مرکز مطالعات انسان شناسی خاورمیانه (نخستین مرکز دپارتمان انسان شناسی جسمانی دانشگاه شهر استانبول بوده است) و به نوعی، اولین مرکز مطالعات مردم شناسی فرهنگی خاورمیانه را بنیان نهادند. علوم میراثی همچون مردم شناسی را علم مردم/ملت Science of nation می نامند. این مرکز بعدها با نام هایی چون بنگاه مردم شناسی، اداره فرهنگ عامه، مرکز مردم شناسی و فرهنگ عامه ایران و مرکز مردم شناسی با ۹۹ عضو و امکانات فراوان ادامه یافت. بعد از انقلاب فعالیت این مرکز متوقف گردید و در سال ۱۳۶۸ به پایمردی عضو پیشین مرکز مردم شناسی محمد میرشکرایی باردیگر فعالیت آن با نام پژوهشکده مردم شناسی و در سال ۱۳۶۸ آغاز شد.
به مرور تعداد اعضاء آن تا ابتدای دهه هشتاد به حدود ۴۰ نفر رسید. در دهه ۵۰ و در اوج فعالیت مرکز مردم شناسی، محمود خلیقی، ایده اطلس مردم نگاری را با الهام از مردم شناسان فرانسوی بیان کرد و مطالعاتی در سراسر ایران برای ایجاد بانک اطلاعات این اطلس آغاز شد که بعد با وقوع انقلاب متوقف گردید و باردیگر از سال ۱۳۶۸ محمد میرشکرایی تحقق این ایده را با نام اطلس مردم نگاری سرزمین شروع کرد و مطالعات میدانی در سراسر ایران برای تهیه بانک اطلاعات این اطلس آغاز شد.
این فعالیت آغاز شد و تا حال، با فراز و نشیب بسیار ادامه داشته است. در بایگانی پژوهشکده مردم شناسی حدود ۱۱۵۶ پژوهش وجود دارد که در حوزه هایی چون پوشاک، کشاورزی، غذا و خوراک، ادبیات شفاهی و قصه ها، پزشکی مردمی، هنرهای مردمی، بازی و ورزش، مراسم و … امکان تهیه و تولید این اطلس را به عنوان یک بانک اطلاعاتی خوب دارد. البته این غیر از گزارش هایی است که از دوره مرکز مردم شناسی در مرکز اسناد پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وجود دارد.
درباره خاصیت این اطلس توضیح دهید؟
ما دو راه برای تولید و تالیف این اطلس داشتیم؛ یکی اطلس موضوعی بطورمثال اطلس پوشاک و دیگری اطلسی کلی که همه شاخه ها را در برگیرد. پیشنهاد ما در سال ۱۳۹۳، اطلس موضوعی بود که مورد قبول مدیریت عالی پژوهشگاه قرار نگرفت و اطلس کلی شامل ۱۹ مدخل اصلی و صدها زیر مدخل تعریف شد. مدخل های اصلی شامل عناصری می شود که خدمتتان گفتم. تا حالا ۱۷هزار و۶۰۰ مدخل در این اطلس بارگذاری شده است اما این اطلس باید بسیار بیشتر مدخل داشته باشد. ما چند بار پیشنهاد کرده ایم که این اطلس تغییر نام دهد و با نام اطلس مردم نگاری و میراث ناملموس ایران با مدیریت مشترک پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و اداره کل ثبت، تولید شود. اما هنوز در مرحله مذاکره است.
اطلس مردم شناسی حال در چه وضعیت و شرایطی است؟
در اصل بهتر است سوال کنید وضعیت مطالعات و پژوهش های مردم شناسی به عنوان یک شاخه مهم علوم میراثی و هویتی در کشور چگونه است؟ باید بگویم وضعیت در حدود دو دهه اخیر اصلا خوب نبوده است و بطور دقیق و خاص می توانم بگویم از سال ۱۳۸۹.
مردم شناسی همچون رشته های میدانی است و پژوهش، پژوهشگر را در میدان مطالعه در بر دارد. بدین سبب رشته گرانی تلقی می شود و انجام پژوهش آن هزینه دارد. از حدود سالیان ۱۳۸۹ تابحال به سبب تحریم و شرایط اقتصادی سخت، نظام بودجه بندی کشور انقباضی بوده و بخش پژوهش دراین خصوص خیلی لطمه دیده است. به واقع، اقتصاد پژوهش بسیار لاغر و تکیده شده است. می توانم ادعا کنم که کل بودجه پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری از سال ۱۳۸۹ تا حال یعنی ابتدای سال ۱۴۰۴ برابر با یک سال بودجه پژوهشی این پژوهشکده در سالیان ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۴ نیست. تا جایی که یادم است حتی در یکسال، پژوهشکده مردم شناسی در آغاز دهه هشتاد بالاتر از یک و نیم میلیارد بودجه پژوهشی و حدود ۹۰۰ میلیون تومان بودجه انتشارات داشت. در سالیان اخیر تنها در دو سال برجام یعنی ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ وضعیت بودجه پژوهشی پژوهشکده مردم شناسی کمی بهبود یافت و همچون پروژه اطلس مردم نگاری سرزمین کمی پیش رفت. در این سال ها برنامه اطلس مردم نگاری به مدلول طراحی کامپیوتری آن انجام شد و همزمان بالاتر از ۱۷ هزار مدخل در آن بارگذاری شد که در سال ۱۳۹۷ از فاز اول از آن رونمایی گردید. در سالیان ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ بوسیله اوراق قرضه چند مطالعه برای غنی. سازی بانک اطلاعات اطلس انجام شد اما می توان گفت به سبب نبود بودجه از سال ۱۳۹۹ کار این اطلس بطور کامل متوقف شده است. متاسفانه این نوع از کارها مورد حمایت قرار نمی گیرد.
هدف از این تولید و تهیه این اطلس چیست و دورنمای آن را به چه صورت توصیف می کنید؟
این اطلس چند هدف را دنبال می کند. نخست، حفظ و ثبت عناصر میراث فرهنگی ایران با محتوای مردم شناسی چون پوشاک، غدا، آیین، ورزش و بازی، ادبیات شفاهی، پزشکی مردمی و غیره که در معرض فراموشی و خطر نابودی هستند. دوم، نشان دادن پراکندگی این عناصر بر روی نقشه که تنوع و همبستگی ژرف حوزه های فرهنگی ایران را نشان میدهد. این نقشه بهترین ابزار نشان دادن وحدت ریشه دار فرهنگی مردم ایران در سراسر کشور عزیزمان خواهد بود. سوم، این اطلس دارای گونه ای کارکرد آمایشی از نظر فرهنگی هم هست و برای برنامه ریزان توسعه می تواند در انطباق برنامه های شان با زمینه های فرهنگی، تاریخی و زیست محیطی و میراثی مفید واقع شود. چهارم، این اطلس وب بیس است، بدین سبب هدف دیگر آن افزایش سواد میراثی مردم ایران است. پنجم، این اطلس حاصل عالی ترین شکل از پژوهش در مردم شناسی ایران به عنوان یک شاخه مهم علوم میراثی و هویتی است و با تولید اطلاعات درست و دقیق در مورد فرهنگ ایران مانع از چیرگی اطلاعات ناصحیح و گفتمان های نامطلوب چون جداسری و واگرایی و… می شود. مورد ششم این است که این اطلس همزمان به دو فرهنگ پیش و بعد از اسلام توجه دارد.
چشم انداز اطلس مردم شناسی کاملا بسته به میزان پشتیبانی از این آرزوی دیرین سال میراث فرهنگی کشور است که از دهه پنجاه تابحال آنرا در سر دارد. باید در بودجه بندی کشور اقتصاد پژوهش و همچون علوم میراثی و هویتی جایگاهی بهتر پیدا کنند. می دانید که مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی که تجلی گاه پیوند دانش و علوم میراثی بود، در دولت دوم احمدی نژاد منحل شد. هم اکنون ما تنها یک مرکز پژوهشی علوم میراثی در ایران داریم که با همه شرایط سخت و بودجه بسیار خیلی کم خود اهتمام در حفظ فرهنگ و تمدن ایران و میراث گران سنگ آن دارد. متاسفانه گروهی حتی مایل به انحلال این پژوهشگاه هستند تا کل علوم میراثی کشور گرفتار یک ضربه و فقدان اساسی شود.
در مورد بخش دیگر این سوال اگر بطورمثال فقط مدخل اصلی غذا و خوراک ایرانی را درنظر بیاوریم و برای هر یک از ۳۱ استان کشور حداقل ثبت عنصر را مد نظر قرار دهیم، یعنی ۵۰۰ عدد، و فقط مدخل اصلی غذا پانزده هزار و پانصد مدخل خواهد داشت که تصور من دو برابر این است. حال بیایید همین عدد را ضربدر تعداد مداخل اصلی یعنی ۱۹ کنید این اطلس باید دویست و نود و چهار هزار و پانصد مدخل داشته باشد که البته بالاتر از این تعداد در عرصه هایی مثل قصه و ادبیات شفاهی است.
هم اکنون به سبب جذب نشدن نیروی انسانی، تعداد اعضاء پژوهشکده مردم شناسی از ۹۹ نفر در دهه پنجاه و ۴۰ نفر در دهه ۷۰ و اوایل هشتاد به ۱۷ نفر در سال ۱۴۰۴ رسیده است و این روند نزولی ادامه دارد که انجام کارهای بزرگ را مشکل تر می کند. اکثریت مطلق اعضاء هیات علمی پژوهشکده مردم شناسی، متعلق به دهه چهل و پنجاه شمسی هستند و متاسفانه از دهه های دیگر چون دهه شصت و هفتاد ما هیات علمی نداریم که نشان دهنده گونه ای گسست نسلی در جذب نیروی انسانی و هیات علمی است.
آیا بدین سان لطمه هایی متوجه فرهنگ کشور نمی شود؟
پژوهشکده مردم شناسی به عنوان دومین مرکز مردم شناسی خاورمیانه از نظر قدمت بخشی مهم از تاریخ علوم میراثی و هویتی را در این منطقه نمایندگی می کند که این در مورد پژوهشکده دیرینه شناسی و هنرهای سنتی هم صادق است، اما نمی دانم از نظر مسئولان محترم کشور اینگونه ارزش های علمی چگونه قضاوت و تفسیر می شود. به هر حال مردم شناسی همچون علومی است که به همبستگی و وحدت اقوام ایرانی و پایداری میراث فرهنگی ایران می تواند کمک نماید و اطلس مردم نگاری هم می تواند وحدت و پیوند حوزه های فرهنگی ایران را در پهنه سرزمینی و روی نقشه نشان داده و سواد میراثی مردم ایران را نسبت به هویت خود افزایش دهد. تولید اطلاعات درست و معتبر در مورد میراث فرهنگی ایران خصوصاً میراث ناملموس کارکرد دیگر این اطلس است.
آیا هیچ چاره ای برای حل مشکلاتی که گفتید اندیشه شده است؟
در بعضی جاها ما از افراد عاشق و علاقمند کمک گرفته ایم بطورمثال فایل های صوتی و تصویری دهه ۵۰ مرکز/ پژوهشکده مردم شناسی با کمک های مردمی دیجیتایز شده است تا از معرض نابودی نجات پیدا کند اما متاسفانه در دوره تحریم بخش خصوصی هم بسیار ضعیف شده است. امیدوار هستم با حضور آقای دکتر زارعی به عنوان رییس فرهیخته پژوهشگاه و برنامه هایی که ایشان تعریف و تدوین کرده اند، این چالش های سخت و جدی از پیش روی پژوهش های مردم شناسی و اطلس مردم نگاری سرزمین برداشته شود؛ چونکه ایشان دارای سوابق علمی و مدیریتی درخشانی و یک پژوهشگر عاشق ایران است.
آیا مطالعات مربوط به اطلس مردم شناسی را در حال ادامه است؟
بله، ولی با حداقل حمایت مالی در سالیان اخیر. در اصل مطالعه میدانی برای اطلس تعطیل بردار نیست اما وسعت و گستره و عمق آن بستگی به اعتبار پژوهشی پژوهشکده و پژوهشگاه دارد.
ما مجبور شده ایم به مطالعات مردم نگاری سریع روی بیاوریم، حال آنکه خود می دانیم مطالعات مردم نگاری بلید طولانی مدت یا Long term ethnography باشد. اما واقعاً چاره چیست؟ مطالعات میدانی ما در عرصه ایران فرهنگی هم بسیار کم شده است. به واقع برای تعریف توسعه پایدار برنامه ریزان کشور باید از پژوهش های کاربردی و میدانی همچون در عرصه علوم میراثی و هویتی بهره ببرند اما متاسفانه مفهوم توسعه پایدار در سایه وضعیت سخت اقتصادی و کاهش توان اقتصادی دولت قرار گرفته و همچون بخش پژوهش به توجه به کاهش بودجه توان لازم را برای پشتیبانی از تعریف علمی توسعه پایدار آن طور که لازم است ندارد.
منبع: zarakala.ir
این مطلب زارا را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط زارا
نظرات بینندگان در مورد این مطلب